Türkiye ile birlikte 2014 yılında 12 ülkede yürürlüğe giren İstanbul Kontratı (şu ana kadar 46 ülke ve Avrupa Birliği tarafından imzalandı) bayanlara yönelik her türlü şiddetin önlenmesi, bayanların her türlü şiddetten korunması, bayanlara yönelik şiddetin faillerinin kovuşturulması, yargılanması ve cezalandırılması için yazılmış milletlerarası bir metin.
Bayan cinayetlerinin giderek arttığı bir ortamda mukaveleden; “aile birliğini bozduğu”, “cinsiyetsiz bir toplum yarattığı” sebeplerinin ileri sürülerek çıkılmak istenmesi; mukavelenin daha iyi okunup anlaşılmasının ve uygulanabilirliğinin sağlanmasının elzem olduğunu gündeme getirirken bayanın Türk toplumundaki ikincil pozisyonuna ve maruz kaldığı cinsiyet ayrımcılığına da dikkat çekiyor.
Hasebiyle mukaveleyi, bayanları güçlendirmeyi ve toplumsal cinsiyete dayalı eşitsizlikleri deşifre etmeyi amaçlayan Çatlak Taban isimli feminist bayan kolektifiyle konuşmanın yararlı olacağına inandık.
Şiddet mağduru olan kimsenin cinsel yönelimi ya da cinsel kimliği yüzünden rastgele bir ayrımcılığa uğramadan şiddetten korunması gerektiğine de vurgu yapan İstanbul Sözleşmesi’nin “eşcinselliğe özendirdiği” gerekçesiyle maksat tahtası haline gelmesi ise LGBTİ+’ların maruz kaldığı baskı, şiddet, toplumsal dışlanma ve ayrımcılığı azaltmak için çalışan SPoD’la görüşmeyi koşul kıldı.
Mor Çatı Vakfı kurucusu avukat Canan Arın ise mukaveleye hukuksal açıdan yaklaşarak Türkiye’de kanunların makûs sayılmayacağını lakin uygulanabilirliğinin olmadığını anlattı.
ÇATLAK TABAN: “ŞİDDETİ EN KAPSAMLI BİÇİMDE TANIMLAYAN BİRİNCİ MEMLEKETLER ARASI BELGE”
İstanbul Sözleşmesi’ni, feminist siyaset yapan bir küme feminist bayanın kurduğu ve feminist yazılara yer veren web sitesi Çatlak Yer grubunun anlatımıyla okuyalım.
ÇATLAK TABAN GÖZÜYLE KADIN
Bayanların cinsiyetlerinden dolayı ayrımcılık ve şiddete maruz kaldıklarını ve bunu mümkün kılanın da hayatın her alanına sirayet etmiş olan patriyarka olduğunu görüyoruz. Hem toplumsal hem yakın münasebetlerde patriyarkal sistemin farklı suretlerini açığa çıkarmayı, bu sistemin faili olarak erkekleri işaret etmeyi ve bayan olarak maruz kaldığımız farklı tecrübelerin ortak kaynağını görerek güçlenmeyi önemsiyoruz.
İSTANBUL MUKAVELESİ NE DİYOR?
İstanbul Mukavelesi bayana yönelik şiddetin temelinde toplumsal cinsiyet eşitsizliği olduğunu ve şiddetin farklı biçimleri olduğunu söyleyen bir kontrat. Çabanın de lakin bütüncül siyasetler ile gerçekleştirilebileceğini öngörerek devletlere bayanları müdafaanın yanı sıra şiddeti önleyici önlemler alma, failleri adil yargılama ve devletin tüm kurumlarının bu uğraş için koordineli çalışması misyonlarını veriyor. Kontratın bu kadar kapsamlı olmasının temel nedeni bayana yönelik şiddetle gayret alanında tecrübeli bayanlar tarafından, bayanların tecrübesine dayanarak hazırlanmış olması. Bizler de bu nedenle kontratın harfiyen uygulanması gerektiğini savunuyoruz.
MUKAVELENİN EHEMMİYETİ VE BARINDIRDIĞI İLKLER
İstanbul Sözleşmesi’nin yazımına giden süreç, Türkiye’de bir bayan cinayeti davasında devletin bayanı muhafaza sorumluluğunu yerine getirmemesi ve bu nedenle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından mahkum edilmesiyle başlıyor. Nahide Opuz kararı olarak bilinen bu emsal niteliğindeki mahkûmiyet kararı, devletin “özel alan” addedilen mesken ya da aile içinde de bayana yönelik şiddeti önlemede yükümlü olduğunu tescilliyor. Türkiye’yi mukaveleyi imzalayan birinci devlet olmaya götüren de bu oluyor. Yani direkt Türkiye’de bayanların yaşadıklarına dayanan, İstanbul’da imzaya açılmış bir mukavele bu. Pek çok birincisi barındırıyor. Toplumsal cinsiyet temelli şiddeti (ekonomik şiddetten, ruhsal, fizikî, cinsel şiddete kadar) en kapsamlı biçimiyle tanımlayan birinci memleketler arası evrak. Bu şiddeti birebir azap üzere politikleştiriyor; devletin kâfi müdafaa sağlamadığı ülkelerden iltica hakkı tanıyor.
Ayrıyeten kontrat, daha evvel şiddet konusuna tahlil niyetiyle ortaya konan yasal metinlerden farklı olarak, toplumsal cinsiyet temelli şiddeti eşitsizlik ekseninde ele alması ve bütünlüklü siyasetler önermesi nedeniyle de çok kıymetli.
KONTRAT YÜRÜRLÜKTEYKEN BİLE NEDEN BAYAN CİNAYETLERİ ARTMAYA DEVAM EDİYOR?
Mukavele aktif uygulanmıyor. Şiddete uğrayan bayanların başvurması için gerekli düzeneklerin pek birçok ülkemizde yok: Cinsel şiddet kriz merkezleri, 7/24 ulaşılabilir ve yalnızca bu hususa odaklanan bir Alo Şiddet Çizgisi üzere. Sığınaklar ve şiddet tedbire merkezlerinin sayısı son derece yetersiz ve erişilebilirlik (dil, pozisyon, vb.) şartlarını yerine getirmekten çok uzak. Mukaveleyi uygulamakla yükümlü olanlar çoğunlukla hususlarından bihaber ve bayanları yanlış yönlendiriyor ya da şiddet uygulayanla “yuvanı yıkma” diyerek “barıştırıyorlar”. Kontratın uygulanmaması bir yana, temeline karşıt hareket ediliyor. Daha evvel de belirttiğimiz üzere kontrat yalnızca şiddete uğramakta olan kişinin nasıl korunacağını anlatmıyor. Şiddetin ortadan kaldırılmasının tek yolunun eşitsizliğe sebep olan toplumsal cinsiyet kalıplarının altüst edilmesi olduğunu söylüyor. Bunun için eğitimden başlayarak her alanda bütüncül siyasetler üretilmeli diyor. Türkiye’de ise tam aksisi yapılıyor. Bayanların erkeklerle eşit olmadığı en yetkili bireyler ağzıyla vurgulanıyor, mesleğiniz annelik deniyor, bayanların toplumsal pozisyonu sabitleniyor. O çizilen çizgiyi her aştığınızda da şiddeti “hak etmiş” olduğunuz iması yapılıyor. Bu şartlarda cinayetlerin sürmesi ne yazık ki pek şaşırtan değil.
Eşit, özgür ve şiddetten uzak bir toplum hayali kuran herkesi İstanbul Sözleşmesi’ni savunmaya davet ediyoruz.
SPoD: “LGBTİ+ OLMAK ‘ÖZENDİRİLEBİLECEK’ BİR HAL DEĞİL!”
Toplumsal Siyaset, Cinsiyet Kimliği ve Cinsel Yönelim Çalışmaları Derneği (SPoD LGBTİ+) hukuk takımı sorumlusu Güley Bor, “İstanbul Sözleşmesi’nden asla vazgeçmiyoruz” diyor.
SPoD KİMDİR?
SPoD, LGBTİ+’ların yaşadığı sıkıntılara kalıcı ve kapsamlı tahliller üretmek ve LGBTİ+’ların maruz kaldığı baskı, şiddet, toplumsal dışlanma ve ayrımcılığı azaltmak için çalışmaktadır. Bu kapsamda Psikososyal Takviye (Sosyal Hizmet, Ruhsal Takviye, Pazar Sohbetleri, Müracaat Hattı), Hukuk ve Adalete Erişim ile Akademi alanlarında faaliyet göstermektedir.
İSTANBUL MUKAVELESİ VE LGBTİ+ HAKLARI
Devletlere LGBTİ+’lar dahil olmak üzere herkesi toplumsal cinsiyete dayalı şiddetten muhafaza ve buna yönelik siyasetler geliştirme ödevi yükleyen İstanbul Mukavelesi en değerli kazanım ve güvencelerimizden. İstanbul Sözleşmesi’nden asla vazgeçmiyoruz.
Ulusal mevzuatta cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği temelli ayrımcılığı açıkça yasaklayan bir karar yok. Kontrat LGBTİ+’ları da kapsayan toplumsal cinsiyet tarifi ve cinsel yönelim ile cinsiyet kimliği nedeniyle ayrımcılığı açıkça yasaklayan kararıyla LGBTİ+ haklarının en kıymetli teminatlarından.
“EŞCİNSELLİĞİ ÖZENDİRİYOR” YORUMLARINA NE KARŞILIK VERİYORLAR?
Mukavelede bu türlü sözler yok, esasen LGBTİ+ olmak “özendirilebilecek” bir hal değil, hastalık yahut hata olmadığı üzere. Kontrat devlete ayrım yapmaksızın herkesi ve hasebiyle LGBTİ+’ları da şiddetten müdafaa misyonu yüklüyor.
Mukavele LGBTİ+’lar dahil toplumsal cinsiyete dayalı şiddete maruz bırakılan herkes için muhafaza sağlamışsa da bugüne dek tesirli biçimde uygulanmadı; bayanlara ve LGBTİ+’lara yönelik şiddete dair bilgiler de bunu gösteriyor.
MUKAVELENİN GENİŞ KİTLELERCE TANINMASI İÇİN SPoD NE YAPIYOR?
Geçtiğimiz ay toplumsal medya hesaplarımız üzerinden yaptığımız İstanbul Sözleşmesi’ni Okuyoruz kampanyası ile niye #İstanbulSözleşmesiYaşatır dediğimizi anlattık. Buna ek olarak SPoD takımı ve gönüllüleri olarak çeşitli platformlarda İstanbul Sözleşmesi’nin bayan ve LGBTİ+’lar için değerini konuşuyoruz.
TÜRKİYE KONTRATTAN ÇEKİLİRSE... Şiddete karşı öbür teminatlarımız olsa da bu türlü bir karar hükümetin toplumsal cinsiyete dayalı şiddetle uğraş iradesi olmadığı manasına gelir. Kontrattan çekilmeye dair tartışmaların dahi tesiri dikkate alındığında bu karar sonucunda toplumsal cinsiyete dayalı şiddet oranlarında artış beklenmektedir.
Her durumda Türkiye’de bayan ve LGBTİ+ hareketlerinin hak gayreti her zamanki kararlılığıyla devam edecek.
“KANUNLARIMIZ MAKÛS DEĞİL FAKAT KONTRAT UYGULANMIYOR!”
Mor Çatı kurucularından feminist avukat Canan Arın İstanbul Sözleşmesi’nin içeriğini, neden ve nasıl uygulanamadığını anlatıyor.
KONTRATIN TÜRKIYE TOPLUMU VE BAYANLAR AÇISINDAN KIYMETİ NEDIR?
Şöyle diyor: Bayana yönelik şiddeti önle. Haydi önleyemedin, bayanı şiddetten koru! Kısaca sığınaklar aç, tecavüz/ kriz merkezleri aç. Bunları da yapamadığın takdirde bayana şiddet uygulanmışsa şiddet uygulayanı yargıla, yanlışsız dürüst cezalandır. Ve bayan şiddetini engelleyecek siyasetler geliştir. Artık bunların hiç kimseyi rahatsız etmemesi gerekiyor, bu bir temel insan hakları mukavelesi. Bugüne kadar en geliştirilmiş mukavele. Şiddet yalnızca Türkiye’de yok, her yerde var, münasebetiyle da 12 ülkenin imzaladığı bir Avrupa Kurulu mukavelesi bu.
Türkiye’de bu kontratın tartışmaya açılmasının arkasında erkek egemenliğinin sarsılması korkusu var. Bayan “Senin kadar beşerim, seninle tıpkı haklara sahibim” diyor. 1973’teki Birleşmiş Milletler toplantısında “Kadın hakları insan haklarıdır” diye bir husus oluşturulmuş. Hasebiyle erkeği bayandan üstün görmek hukuka muhalif. Erkek neyse bayan da o; birebir biçimde düşünüyor, görüyor ve hatta daha akıllı. Daha duygusal olduğu için empati marifeti daha gelişmiş. Çok daha güçlü, bir kez doğum yapıyor. Doğumu bir erkek yapmaya kalksa tüm dünyayı ayağa kaldırır.
Mukaveleden çıkmak isteyenler İstanbul Sözleşmesi’nin aileyi mahvettiğini savunuyorlar. Pekala aile nedir? Aile, erkeğin bayana canının istediği her şiddeti uygulayacağı bir ünite değil; eşit beşerler ortasında medeniyetin kurulduğu bir topluluktur.
YILLARDIR AVUKATLIK YAPIYORSUNUZ, ALANDA NELER GÖZLEMLIYORSUNUZ?
Ben neredeyse 50 yıldır bu mesleği yapıyorum ve çoğunlukla da bayana yönelik erkek şiddeti ile meşgul olduğum için bu türlü boşanma davaları çok geldi. Ve Türkiye’de çabucak hemen hiçbir bayan durup dururken başına estiği için boşanmaz. Kesinlikle feci bir şiddet vardır. Evliliklerin yürümesini istiyorsanız şiddet uygulamayın.
Bu zihniyeti değiştirmek için ilkokuldan itibaren çocuklara kadın-erkek eşitliğini, toplumsal cinsiyet eşitliğini anlatmak gerek. Erkeklere “Evet siz farklısınız ancak bayanlarla eşitsiniz” denmeli.
BU KONTRAT YÜRÜRLÜKTEYKEN BILE CINAYETLER DEVAM EDIYOR. BAYANLAR MI HAKLARINI BILMIYOR, MUKAVELE IYIUYGULANMIYOR MU? KONTRAT ANLAŞILMIYOR MU? DEVLET BU SÖZLEŞMEYIUYGULAYAMIYOR MU? BUNU DENETLEYEN BIR KURUM YOK MU?
Aslında bizim kanunlarımız kötü değil. Fakat kontrat gerektiği üzere uygulanmıyor. Bayana yönelik şiddet önlenmiyor. Örneğin bayan savcıya şikayette bulunuyor, “bu adam beni öldürecek” diye fakat savcı umursamıyor. Artık o tip savcıları teşhir edip onların türel ve cezai sorumluluğunu ortaya çıkarmak gerekiyor ki ellerindeki mukaveleyi uygulasınlar.
Bayan şiddet gördüğünde aile mahkemesine, karakola, jandarmaya, kaymakamlığa başvurabilir ve müdafaa isteyebilir. Uzaklaştırma kararı isteyebilir, kendi kimliğinin değiştirilmesini isteyebilir. Fakat karakollarda da mesela işi yavaşlatmak için “kadını sığınağa götürecek aracımız yok” diyorlar. Bayanı oyalayıp bezdirmeye çalışıyorlar. Kontratta bu gerekli süreçleri yapmayanlarla ilgili de bir kanun var hatta. Yargıçlar de sorun çıkarıyor, 10 gün uzaklaştırma kararı veriyorlar ve bayan 10 gün sonra tekrar başvurmak zorunda kalıyor. Bu da bayana bir cins azap.
Kontrol yok mu diyeceksiniz? Var. Milletlerarası kontrol merkezi Grevio geliyor, bakıyor, inceliyor ülkeyi, eksiklerini söylüyor, “bunlara uyman gerekiyor” diyor. Türkiye ona da uymuyor. Yani bağımsız hukuk, adalet falan kalmadı. Yalnızca üstten buyrukla karar veren sistemler var. Bizim her şeyden evvel hukuku uygulamamız kural. Herkesin sorumluluğunu bilmesi, hesap verebilir olması gerekiyor. İstanbul Mukavelesi kalmalı, hukuk kuralları uygulanmasa bile en azından bizim hudutlarımızı belirliyor.
ŞU SIRALAR MUKAVELENİN 4. VE 6. UNSURLARINDA DEĞIŞIKLIK YAPILMASI GÜNDEMDE. SIZCE NASIL SONUÇLANACAK?
Bu değişiklik Avrupa Konseyi’ne sunulacak. Tüm üye ülkelerin bu husus değişikliklerini kabul etmelerine imkan yok. Türkiye mukaveleden çekilirse Avrupa Kurulu ülkeleri nezdinde ve olağan tüm dünyada “Türkiye bayana yönelik şiddeti destekliyor, tedbir alınması konusunda taraf değil” halinde anılacak. Mukaveleden çıkılmazsa da uygulanması gerekiyor lakin bu da istenmiyor. Kısaca aşağı tükürsen sakal, üst tükürsen bıyık durumu var. Eğer çekilme olursa, Türkiye bayanlar için yaşanılır bir yer olmaktan çıkar.
Yazı: Selin Miloşyan
ELLE Türkiye Eylül 2020 sayısından alınmıştır.
Elle
